Het geknipte design voor een qalamdan schaar

Het Wereldmuseum onderzoekt actief waar voorwerpen in de collectie precies vandaan komen en hoe ze in het museum zijn gekomen. Wel bekend is welke persoon of instelling een voorwerp aan het Wereldmuseum verkocht of schonk maar hoe hebben zij dit voorwerp verkregen en ging dat op een rechtmatige manier? Herkomstonderzoekers brengen die herkomstgeschiedenis in kaart door archiefonderzoek, 19e-eeuws bronmateriaal, academisch onderzoek, materiaalonderzoek en samenwerking met gemeenschappen en experts uit het land waar een voorwerp vandaan komt.

Auteurs: Karolien Nédée en Marijke Kunst

Bekijk beknopte versie

Open gallery

Karolien Nédée werkt als herkomstonderzoeker bij het Wereldmuseum. In dit wereldverhaal vertelt zij waarom in 19^eeeuws Iran (toenmalig Perzië) brieven werden bijgeknipt. En dat de herkomstgeschiedenis van deze ogenschijnlijk onbeduidende schaar heel wat over de internationale machtsverhoudingen laat zien. Wereldmuseum Rotterdam kocht deze schaar in 1976 bij kunsthandelaar Saeed Motamed (1925-2013) die voorwerpen aan meerdere Nederlandse en internationale musea verkocht, waaronder Metropolitan Museum in New York, British Museum en Victoria and Albert Museum in Londen.

Kunsthandelaar in opspraak

In 2021 raakte deze kunsthandelaar in opspraak toen het Rijksmuseum van Oudheden een grafvaas uit de vierde eeuw voor Christus, die bij hem was gekocht, teruggaf aan Italië. Voor het Wereldmuseum was dit aanleiding om de herkomst te onderzoeken van voorwerpen (ca. 400) die bij Saeed Motamed gekocht waren. Bij de aankoop van deze schaar speelden waarschijnlijk geen illegale handelspraktijken.

Miqraz-e qalamdan, een metalen schaar om brieven bij te knippen. (Collectie Wereldmuseum Rotterdam, WM-64829)

Een nette brief bezorgen

Een miqraz-e qalamdan, of ‘pennendoosschaar’, was naast onder andere rietpennetjes en een inktpot van essentieel belang bij schrijfwerk. Als de rand van een brief niet netjes geknipt was, kwam je niet erg beleefd over volgens getuigenissen. Waar een toenmalige Engelse butler aangekomen post zou hebben gestreken, merkten Europeanen in Iran op, ging een Iraanse mirza (secretaris) niet met een strijkijzer, maar met een schaar aan de slag.

TM-4107-44

Een strak design en een logo dat iedereen begrijpt

Een miqraz-e qalamdan is zo ontworpen dat de handvaten in elkaar passen - handig om hem op te bergen in een qalamdan, een smalle pennendoos.

Fotobijschift: Twee waterlepeltjes om inkt weer vloeibaar te maken. (Collectie Wereldmuseum Rotterdam, WM-64830, TM-4107-45). Overtollige inkt werd met een stukje lint (liqah) van katoen of zijde opgevangen.

Waterlepeltje om inkt weer vloeibaar te maken. (Collectie Wereldmuseum Rotterdam, WM-64830, TM-4107-45). Overtollige inkt werd met een stukje lint (liqah) van katoen of zijde opgevangen.

Deze papier-maché pennendoos is beschilderd met lak, met afbeeldingen beïnvloed door Europese schilderkunst die in Teheran werd onderwezen. Door de restauratie zijn de verfvlagen helaas gaan mengen, waardoor de afbeelding minder zichtbaar is.

In een qalamdan (pennendoos) kon schrijfgerei opgeborgen en meegenomen worden: een schaar, rietpennetjes, penmesje, inktpot, waterlepel en lint om inkt op te vangen. Deze pennendoos met bloemmotieven en vogels is in de 19e eeuw gemaakt, van papier-maché en met lak beschilderd, 20,6 x 3,7 x 3,4 cm. (TM-4107-43) Karolien Nédée maakte de foto.

Open gallery

Het inktpotje links is van zilver filigrain met turkooizen steentjes, waarschijnlijk gemaakt in Iran, 19e eeuw. Het inktpotje rechts - met een nachtegaal en rozen, het zogenaamde gol o bolbol-motief - is van goud of verguld metaal met email, Iran, ca. 1800-1825. Dit soort inktpotjes zaten in een pennendoos. (Collectie Wereldmuseum Rotterdam, WM-64831 en WM-74391)

In het depot bekeken we de schaar van dichterbij, en zagen dat het woord ‘London’ erin is gegraveerd met daarboven een asteriskje en een ander vervaagd teken.

Fotograaf: Karolien Nédée.

Het woord ‘London‘ duwde het herkomstonderzoek in Britse richting. Al sinds de Middeleeuwen werd deze plaatsnaam op ijzer- en zilverwaren gestempeld en gold als een beschermd kwaliteitsmerk. Op een overzichtslijst van handelsmerken in bestek - de geschiedenis van logo’s is een geliefd onderzoeksthema van (kunst)historici - herkenden we het merkteken van Joseph Rodgers & Sons, befaamde messen- en scharenmakers uit Sheffield. Vanaf 1764 waren hun producten te herkennen aan een ster en Maltees kruis, ook door mensen die geen Europees schrift lazen.

Een imperium van een klantenbestand

Rodgers & Sons bestond al langer, maar kwam pas echt tot bloei dankzij het Europees kolonialisme. Kostbare en ‘exotische’ materialen als ivoor, schildpad, koraal, parelmoer en hoorn werden uit de verschillende delen van het Britse imperium gehaald. Ze werden gebruikt voor onder andere heften en foedralen van bestek, messen en scharen. Deze luxe producten waren daardoor zeer gewild. Door de groeiende Europese expansie groeide ook hun internationale afzetmarkt - kijk maar naar deze advertentie in een krant uit Semarang in Java.

Advertentie in De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 16-08-1875.

Het is dan ook geen verrassing dat Rodgers & Sons deelnamen aan de allereerste Wereldtentoonstelling van 1851 in het Crystal Palace in Londen. Later maakten Europese royals, Afrikaanse leiders, Indiase adel en bezoekers uit Japan bij bezoek aan Groot-Brittannië zelfs een ommetje naar Sheffield om de showroom van hun bedrijf te bezoeken. Ze legden hun bezoek vast in een gastenboek. Eén daarvan was Naser al-Din Shah Qajar, de Shah van Perzië, in 1889.

Naser al-Din Shah van Perzië en zijn gezelschap, glasnegatief, 1901. Fotograaf: Antoin Sevruguin. (RV-A6-16)

Grand International Exhibition of 1851 in The Crystal Palace in Hyde Park. Dedicated to the Royal Commissioners., London: Read & Co. Engravers & Printers, 1851.

Wie drukt zijn stempel?

Rodgers & Sons kon ook doorgroeien omdat ze hun producten aanpasten aan de lokale smaak, zoals ook hier het geval is. Op hun beurt werden ook Rodgers producten geïmiteerd. Scharenmakers (queichi-saz) in Shiraz en Isfahan maakten de Engelse modellen na. Een Franse diplomaat noteerde dat zelfs de stempel ‘London’ niet ontbrak op deze ‘namaak’, net zoals bij deze schaar.

Wat deze anekdotes niet vertellen, is dat de lawine van Europese goederen de lokale markt in Iran overspoelde. Daardoor nam het aantal ambachtsmensen in allerlei sectoren af – zoals stoffenververs, pottenbakkers, juwelenmakers, hoedenmakers, wevers, goudsmeden en ook scharenmakers. Deze overname van de economie had desastreuze gevolgen.

Een schaar met een identiteitscrisis en een anonieme getuige

Deze alledaagse schaar heeft niet te maken met roof of illegale handel. Toch komen door herkomstonderzoek allerlei interessante vragen bovendrijven. Is deze schaar gemaakt in Groot-Brittannië of in Iran? Welke impact had het bezoek van vorst Naser al-Din Shah aan de Rodgers fabriek? En wat vertelt deze schaar ons over de internationale verhoudingen en de concurrentie van de Engelse producten? Het Wereldmuseum Rotterdam kocht deze schaar in 1974 om iets te vertellen over de schrijfcultuur in Iran maar door dit herkomstonderzoek komen er andere vragen en dus ook andere antwoorden naar boven.

De bronnen die we consulteerden bij dit onderzoek waren:

De schaar zelf geeft een hoop informatie.
Correspondentie tussen Saeed Motamed en de conservatoren van het Wereldmuseum.
19^e eeuwse kranten op Delpher en historische foto’s uit de Wereldmuseum collectie.
Wetenschappelijke artikelen en publicaties over Qajar Iran, Rodgers & Son, zilverwerkindustrie in Groot-Brittannië.
Willem Floor, Traditional Crafts in Qajar Iran (1800-1925), 2003
David Higgins and Geoffrey Tweedalle, “Asset or Liability? Trademarks in the Sheffield cutlery and tool trades”, Business History, 1995
Alexandra Celia Kelly, Consuming ivory: Mercantile Legacies of East Africa and New England, 2021
Eileen Woodhead, Trademarks on Base-Metal Tableware, Late 18^th century to circa 1900 (including marks on Britannia metal, iron, steel, copper alloys and silver plated goods), 1991
Environment Canada Parks Service.
Verslagen van 19^e eeuwse Europeanen in Iran, soms als directe bron.
Om een beeld te vormen van de werkwijze van Saeed Motamed waren archieven van musea, universiteiten en steden in Duitsland, Groot-Brittannië etc. van grote hulp.
Veilingcatalogi geven modetrends aan en helpen ook om vroegere eigenaars te traceren. Bij deze schaar was dat niet het geval.